2016/08/28
جلسه هفتگی موسسه مطالعات دین و اقتصاد، پنجشنبه هفته گذشته به معرفی و رونمایی از کتاب" درسایه خشونت" نوشته "داگلاس نورث" که به تازگی از سوی انتشارات روزنه و ترجمه محمد حسین نعیمی پور و محسن میردامادی ، منتشر شده است، اختصاص داشت.
عباس شاکری رئیس دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی درسخنانی درباره این کتاب گفت: در دانشگاه ها و در حوزه سیاست گذاری برداشت های متعدد، پراکنده و ناهمگونی از شاخه های مختلف اقتصاد داریم. ضمن اینکه دانش اقتصاد مجموعه ای است که از سطوح چند لایه ای تشکیل شده که به نوعی همه آن سطوح مانند نظریه پردازی، تبیین وتعیین راهبرد مورد نیاز است که باید آنها را درک کرد و فرا گرفت.
وی افزود: با دست خالی و بضاعت اندک نمی توانیم در رابطه با همه موضوعات نظر دهیم و خیلی راحت برنامه توسعه بنویسیم و هزاران دانشجوتربیت کنیم بلکه برای درک بهتر باید به عمق کار برویم که متأسفانه در کشور و در سطح دانشگاه ها این مسئله مشاهده نمی شود.
شاکری تصریح کرد: لایه های تحلیلی مختلف دانش اقتصاد در جای خود هم نیاز است و هم از منطق خودش برخوردار است. سطوح خرد و کلان اقتصاد ، اقتصاد توسعه ای و موضوع اقتصاد مقایسه ای همگی منطق خودش را دارد و هیچ کس نمی تواند یکی را به قیمت اهمیت دادن به دیگری محوکند.
وی ادامه داد: در سالهای گذشته هم تلقی ما تلقی ناقصی بوده اما خوشبختانه هم اینک هم در سطح دنیا و به تبع آن در سطح کشور رویکردهای متعامل تر، بهتر و عمیق تری خود نمایی کرده است، از قبیل: ورود به دانش توسعه در دانشگاه ها، گروه های توسعه ای که تشکیل شده، اساتیدی که حضور دارند و کارهای خوبی که انجام شده بویژه مرحوم استاد عظیمی که خدمت زیادی به جامعه کرد و دراقتصاد خرد و کلان و ریاضی تبحر داشت و اقتصاد را طوری تحلیل می کرد که به دل می نشست .
رئیس دانشکده اقتصاد علامه طباطبایی تاکید کرد: از آنجا که اقتصاد بخشی از جامعه است و اجزاء جامعه نیز با یکدیگر تعامل دارند، باید همه را با هم ببینیم. ترجمه دو کتاب در این زمینه کاری است که مرحوم عظیمی به جهت این که فتح بابی باشد برای غنی تر شدن آموختن و یادگیری های دانشگاهی ما نسبت به اقتصاد و علوم اجتماعی انجام داده است. ترجمه امر مهمی است اگر ترجمه کردن، لغت برگرداندن باشد که چیزی از آن متوجه نمی شویم و اگر ترجمه را از مولفان معتبر بگیریم واقعا خدمت بزرگی است و چه بسا با این امکانات موجود برخی ترجمه ها از تألیف هم بهتر باشند.
وی با بیان اینکه ترجمه کتاب" درسایه خشونت" جای تقدیر دارد که نشان می دهد مترجمان ابتدا به درک موضوع و مطالب رسیده وپس از آن به امر ترجمه پرداخته اند، گفت: لذا برای دانشجویان نیز بسیار مفید است که از این کتاب استفاده کنند و به دیگران توصیه کنند که علاوه بر دانش های متعارف که فقط به گرفتن مدرک منجر می شود به این قلمرو هم سری بزنند و خود را تجهیز کنند.
شاکری افزود: اینکه ماهیت و ویژگی های توسعه نیافتگی و نیز ماهیت شرایط توسعه یافتگی کشورها بیان شود، این خود بسیار راهگشا است یعنی به نوعی نحوه تحول تکاملی اجتماعی توسعه را ترسیم می کند. در کشورهای توسعه نیافته نظم اجتماعی با دسترسی محدود است که این تبیینی صحیح و روشنگرانه است. ویژگی کشورهای توسعه یافته این است که نظم اجتماعی با دسترسی باز در آنها وجود دارد و همه می توانند در صورت برخورداری از شرایط در سیاست و نیز فعالیت های اقتصادی مشارکت برابر داشته باشند و این مسئله بسیار مهمی است. وقتی مارکس نظریه جبر تاریخی را مطرح کرد چون همیشه معمای تحولات اجتماعی (برای دانشمندان مسئله است)اینکه چطور می شود جوامع متحول شوند و تحولاتشان در جهت وضعیت بهتر و تکامل باشد، لذا جامعه شناسان گفتند مارکس از ما است صرف نظر از اینکه این نظریه (جبر تاریخی) درست است یا خیر. لذا این که توسعه یافتگی چه زمانی حاصل می شود، مسئله بسیار مهمی است. در اینجا موضوع دولت شکننده ، دولت پایه و دولت بالغ را مطرح می کنند. منتها در این روند پویا، "نورث" بحثی دارد که ائتلاف غالب و حاکم برای حفظ منافع اقتصادی خود در حقیقت بسته به شرایط، به بخش خصوصی میدان می دهد که حضور پیدا کند. در دولت شکننده وضعیت به یک شکل است، در دولت پایه وضعیت فرق می کند و در دولت بالغ وضعیت به نحو دیگری است. گویی در دولت بالغ، وضعیت تثبیت شده است و تداوم رانت اقتصادی آن اقتضا می کند که به بخش خصوصی هم میدان بیشتری بدهد. لذا طوری بحث می کند که عمدتا ائتلاف غالب، مناسبات خودش با فرودستان را بر اساس وضعیت رانت و منافع اقتصادی خود تعیین می کند اما در دولت توسعه یافته این وضعیت متحول می شود و در حقیقت قانون بر فرادستان و حاکمان حکمفرما می شود، جایگاه حقیقی تحت الشعاع جایگاه حقوقی آنها قرار می گیرد و روابط غیر شخصی حاکم می شود. به طور طبیعی رقابت در حوزه های سیاسی و اقتصادی رایج می شود و می تواند کارآیی و ارتقاء وضعیت را به ارمغان آورد. منتها ابهامی که وجود دارد نحوه این تحولات است.
وی با بیان اینکه در این کتاب دولت شکننده، پایه، بالغ ودسترسی باز کره جنوبی را در سال های 1948 تا 1997 ، در دوره ای محدود به عنوان یک سند تاریخی ذکر می کند که این تحول به طور کامل توضیح داده نشده است،ادامه داد: اما این تحول خود یک نو آوری و کمک است به خاطر اینکه می خواهد تأکید کند که رانت ائتلاف غالب نقش بسیار تعیین کننده ای در اینکه ما در چه مرحله ای از توسعه قرار داریم و اینکه مصلحان اجتماعی، اندیشمندان، روشنفکران و سمن ها چگونه با حکومت و ائتلاف غالب وارد بازی شوند. بنابراین هر وقت بخواهید وارد بازی شویم باید یک چارچوب تعادلی برای آن پیدا کنیم. وارد شدن به بازی باید چنان هوشمندانه باشد که بتوان آن را به مرحله بعدی رساند. چه بسا ممکن است وضعیت را هم بدتر کند و این نکته بسیار مهمی است.
وی با اشاره به نظر دکتر مومنی مبنی بر اینکه دسترسی باز سیاسی بسیار اهمیت دارد، گفت: اگر بخواهیم در مرحله بعد در این بستر تکاملی پویا از دولت شکننده به دسترسی باز نگاه کنیم اقتصاد و سیاست با یکدیگر تعامل پیدا می کنند بدین معنا که اقتصاد می تواند وضعیت دسترسی سیاسی برای فرودستان را تحت تأثیر قرار دهد.
وی بخش خصوصی و طرح برنامه های توسعه کشور را دومسئله مهم خواند و افزود: ملاحظه می کنید خصوصی سازی انجام دادیم اما پس ازانجام آن متوجه شدیم 80 الی 90 درصد بطور مستقیم توسط لایه های ائتلاف غالب خریداری شده است و 7 الی 8 درصد آن از طریق بورس واگذار شده که مالکیت آن منتقل شد اما مدیریتش در همان ساختار باقی ماند.
عباس شاکری تاکید کرد: برای اصلاح رشد و توسعه کشور تصمیم گرفتیم بانک راه اندازی کنیم. پس از آن بر سر هر کوی و برزن بانک تأسیس شد در حالی که مشاهده می شود تنها یکی از این بانک ها یا بخشی از آن، خصوصی است و بقیه آنها به بخش دولتی و شبه دولتی مربوط می شود. این موضوع حاوی عبرت ها و درس هایی است. به طور طبیعی اگر امروز می خواهید در حوزه سیاسی با ائتلاف غالب تعامل کنید کار سخت تر شده است. بدین معنا که در پایان جنگ این قدرت های اقتصادی و الیگارشی مالی به عنوان بازوی طبقه حاکم وجود نداشت. بنابراین بدون این ملاحظات نمی توان به برنامه های توسعه پرداخت. در این کتاب هم به نمونه های موفق و شکست خورده اشاره شده است.
وی افزود: در هنگام طرح برنامه های توسعه به عنوان دانشجو و یا استاد اقتصاد حتی رغبت نمی کنیم که برنامه ها را بخوانیم. برنامه اول و دوم به شکل نامطلوبی نوشته شد. برنامه سوم را نوشتیم و توقع داشتیم که بانکداری خصوصی، رقابت ایجاد کند، کاراتر عمل کند و بعضی سلیقه ها را عوض کند، اما نه به این شکل که اجرا شد.
آمادگی های فرهنگی، بیداری های اجتماعی و حتی تعاملات مبارزاتی با طبقات حاکم باید با هوشمندی کامل و در شرایطی صورت بگیرد که در حقیقت جامعه بتواند در مرحله بعد شاهد تکامل وضعیت باشد.
وی گفت: این ترجمه ای که انجام گرفته، کمکی است به غنای منابع دانشگاهی و مطالعاتی و روشنفکران و صاحبان اندیشه همین برنامه نویسان، سیاست گذاران و کسانی که می خواهند اصلاحات انجام دهند، اشارات این نوآوری فکری را حتما لحاظ می کنند. اگر غافل شویم می بینیم که با وجود چند برنامه نه تنها در نقطه اول نیستیم- هر چند جوامع به لحاظ تکامل اجتماعی، عقب گرد ندارد- اما در دوره گذار مرتبا در جا می زنیم و حالا بر مبنای تحلیل این کتاب اگر مسئله توسعه ایران، مسئله تبدیل رانت غالب به رانت شومپیتری باشد، لازمه اش این است که بیشتر توجه کنیم و این موارد را در برنامه ها، بودجه ها، رفتارها و چالش ها با گروه های رقیب مد نظر داشته باشیم.
رئیس دانشکده اقتصاد علامه طباطبایی ادامه داد: برخی نکات هم راجع به خود کتاب است که طبق نظر "ریکاردو" رانت را اینگونه تعریف می کند که رانت، آن وجوهی است که اگر با بازدهی فرصت، بعد از آن مقایسه شود، تعریف می شود. طبق این تعریف، "ریکاردو" رانت را با مثال بازدهی زمین های حاصلخیز و غیر حاصلخیزتعریف می کند. قیمت گندم بر اساس کاری که در تولید گندم انجام شده تعیین می شود و زمین های با مرغوبیت بیشتر زیر کشت می روند که کار کمتری روی آن لازم است و کسانی که زمین حاصلخیز دارند سود بیشتری می برند.
وی افزود: "ریکاردو" از نوع دیگری از رانت، به نام "رانت مستقیم نا مولد" هم نام می برد که به نظر می رسد رانت ائتلاف غالب از نوع اول است. به طور مثال، اگر به شخصی اجازه دهند که بدون پرداخت حق تراکم، چند برج بسازد و به دیگری بگویند که مبلغ 4 میلیون تومان حق تراکم پرداخت کند قیمت فروش مسکن بر اساس کسانی که حق تراکم پرداخت کرده اند تعیین می شود و کسانی که حق تراکم نمی دهند مثل این است که در زمین حاصلخیز کشت می کنند، هزینه تولید آن پایین است و در نهایت این رانت تلقی می شود. وقتی کالایی وارد می شود عده ای تعرفه می پردازند اما عده ای تعرفه نمی دهند و با قاچاق سازمان یافته واردات می کنند و از رانت برخوردار می شوند.
وی بیان کرد: توسعه وقتی اتفاق می افتد که این رانت جای خود را به رانت شومپیتیری بدهد. رانت شومپیتری رانتی است که دیگر به مفهوم ریکاردویی نمی توان به آن رانت گفت مگر از این جهت که بگوییم. وقتی مخترعی اختراع انجام می دهد هزینه تولید برای او پایین می آید همانند کسی که در زمین حاصلخیز کار می کند نفع بیشتری دارد. ولی مخترع تکنولوژی خود را به صورت انحصاری عرضه می کند سطح زیر منحنی تقاضا را از مصرف کننده می گیرد و بعد از مدتی در جامعه توزیع می شود.
این مسئله هم وجود دارد که چگونه رانت پایدار ائتلاف غالب را به رانت ناپایدار شومپیتری تبدیل کنیم ضمن اینکه نکته ای که وجود دارد این است که هر صاحب نظر، مولف و نظریه پردازی در مسائل اجتماعی یک محدوده مشخصی را روشن می کند.
وی در پایان یاد آور شد: حال اگر با نگاه به اقتصاد ایران، همین رانت را مبنا قرار دهیم می بینیم که در تحولات چهار دهه اخیر، بویژه در تحولات دوران تعدیل اقتصادی، بخش های خصوصی هم رانت هایی را ارائه می دهند که می توان به آن رانت غیر مولد گفت - رانتی که اقتصاد ایران به آن دچار است- ولی قدر مسلم سردمدار آن رانت ائتلاف غالب نبوده و قسمتی از بخش خصوصی هم از این رانت برخورداراست که این امر نفس اقتصاد ایران را گرفته است. معتقدیم تا رانت فعلی زمین و مسکن -که در حال کم شدن است- در مناطقی وجود دارد، وقتی تغییر کاربری، قاچاق، انحصارات تجاری، تبدیل اراضی، استفاده از امتیازات خاص و... رواج پیدا کند و در اقتصاد مسلط شود مربوط به حاکمیت است و بخشی دیگراز آن، بخش خصوصی است،نه تنها ما را در یک وضعیت ایستا و با ثبات قرار نمی دهد بلکه اگر تداوم پیدا کند مشکلات را روز به روز بدتر می کند. در هر صورت امیدواریم تمام کارهایی که مانند ترجمه این کتاب انجام می شود، بتواند به رشد واعتلای دانش اقتصاد و دانش توسعه کشور کمک کند که اثرات عملی آن هم قدر مسلم به بار خواهد نشست.
محمد حسین نعیمی پور مترجم کتاب"در سایه خشونت" نیز در توضیح چارچوب کلی این کتاب گفت: پایه اصلی کتاب بر اساس چارچوب نظری که توسط کارشناسان بانک جهانی طراحی شده است بر این مسئله تاکید دارد که چرا در جوامع، عملکرد نهادها نسبت به جهان غرب متفاوت است.
این کتاب سه طیف دسترسی به جوامع، نظم دسترسی محدود ، نظم دسترسی باز و نظم دسترسی بالغ را واکاوی می کند.
فرضیه ای که این کتاب مطرح می کند این است که جوامع دارای نظم دسترسی محدود، باز و بالغ جوامعی هستند که به عنوان دسترسی محدود می شناسیم که منطق حاکمیت آنها تشکیل سازمان هایی است که به خشونت و زور دست می زنند اما برای جلوگیری از خشونت به سمت ائتلافی می روند که تصمیم بگیرند چگونه رانت را بین خود تقسیم و یکدیگر را راضی کنند چرا که منابعی که در شرایط صلح وجود دارد از زمان شرایط خشونت بیشتر است و این نکته نیازمند منابع ایجاد رانت و ساز و کارهای توزیع رانت هستند. منابعی که می تواند جوابگوی رانت جوامع باشد.
وی افزود: مسئله اصلی توسعه این نیست که جوامع و نظام ها چگونه از نظم های دسترسی محدود به نظم های دسترسی باز دست پیدا کنند بلکه توسعه ای که می تواند به رفاه و کیفیت بیشتر زندگی مردمانی که در نظام های دسترسی محدود زندگی کنند کمک کند و رفاه حال بیشتری برای آنها ایجاد کند ومصونیت بیشتری از خشونت برای آنها فراهم کند طیف جوامع دسترسی محدود است. این کتاب می گوید حرکت از حالت شکننده به حالت بالغ می تواند فقر، خشونت را کاهش داده و رفاه بیشتری در جوامع ایجاد کند.
این مترجم افزود: چه در طول تاریخ و چه نسبت به جمعیتی که در سرزمین های با جوامع دسترسی محدود وجود دارد جوامع ملت هایی که تحت تاثیر دسترسی محدودند بیشتر از جوامع دسترسی باز هستند و موضوعی که به عنوان حرکت اصلی و گام برداشتن در مسیر است همین گذار از شکننده به دولت بالغ است .پس مشاهده می شود حرکت از حالت شکنندگی در نظامهای دسترسی محدود سازکاری منطقی تری نسبت به نظم های دسترسی باز دارند. یعنی نباید انتظار داشته باشیم یک جامعه دسترسی محدود بر اساس ساز و کارهایی که خود حرکت می کند زمانی به نظم دسترسی باز منجر شود. در جوامع دسترسی محدود حاکمیت قانون وجود ندارد روابط شخصی در این جامعه حاکم است و در این جوامع بسیاری از سازمان ها عمرشان کمتر از حامیان آنها است.
در جوامع دسترسی محدود فرادستانی حاکم هستند که نیاز دارند هم رانت تولید کرده و هم این رانت را توزیع کنند.
تولید رانت در جوامع دسترسی محدود و منابع رانتی که در این جوامع وجود دارد، محدود کردن دسترسی افراد جامعه به یکسری موهبتها و امتیازات است و از طریق این محدود کردن دسترسی و تعیین این که چه کسی دسترسی داشته یا نداشته باشد رانت را شکل داده و بعد از آن توزیع می کنند.
در پایان راهکارهایی که این کتاب برای سیاست های برنامه ریزی پیشنهاد می کند اصل رانت و تبدیل کردن به رانت های درست است که فرادستان به آن دسترسی دارند
لازم به ذکر است به دلیل حجم بالای مطالب سخنرانی مراسم رونمایی از کتاب" در سایه خشونت" خلاصه ای از سخنان محمد حسین نعیمی پور یکی از مترجمان این کتاب در شماره فعلی آورده شد و بقیه مطالب در شماره بعدی روزنامه به چاپ خواهد رسید.
منبع: روزنامه عصر اقتصاد