2016/10/29
آخرین جلسه از سلسله نشست های دوران دفاع مقدس در موسسه مطالعات دین و اقتصاد به بررسی سرمایه اجتماعی در دوران دفاع مقدس اختصاص یافت. این جلسه در 6 آبان ماه برگزار شد و سخنرانی این جلسه برعهده میرطاهر موسوی جامعه شناس و فعال اجتماعی بود. وی در خلال صحبت های خود پایان جنگ را پایانی بر تبعات و پیامدهای آن ندانست و یکی از دلایل ادامه یافتن پیامدهای جنگ را سوءمدیریت مسئولان پس از جنگ عنوان کرد. به گفته وی مصداق بارز این سوءمدیریت را می توان در مشکلاتی که گریبانگیر متولدین دهه 60 است مشاهده کرد.
فرشاد مومنی در ابتدای نشست در خصوص این سلسله نشست ها عنوان کرد: در جلسات امسال بیشتر تلاش شد تا وجوه غیراقتصادی موثر بر عملکرد اقتصادی در دوران دفاع مقدس را مورد بررسی قرار دهیم چراکه تفکیک وجوه مختلف زندگی انسان یک تفکیک اعتباری و قراردادی است و درواقع با یک پدیده روبه رو هستیم و این تفکیک ها صرفا برای تعمیق شناخت ما است بنابراین بسیاری از غفلت هایی که در سیاست گذاری ها رخ می دهد مربوط به وجوه دیگر است که نادیده گرفته شده اند.
استاد دانشگاه علامه طباطبایی تصریح کرد: براساس علم انسان شناسی این سوال به صورت جدی مطرح است که چرا انسان ها باید با هم همکاری کنند وبسترهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی که این شرایط را فراهم می کند باید واجد چه شرایطی باشند. هنگامی که از زاویه تحولات توسعه ای به این پدیده نگاه می کنیم؛ کوشش هایی پس از جنگ جهانی دوم بر این موضوع صورت گرفت و مسائل غیر اقتصادی نیز بررسی شد اما چنین نتیجه گرفتند که اگر تحولی در حوزه اقتصادی صورت بگیرد سایر وجوه نیز متناسب با آن به حرکت در می آیند. در این میان، کشور های درحال توسعه هزینه بسیار بزرگ انسانی و مادی پرداختند تا متوجه شوند که در برنامه ریزی توسعه نادیده گرفتن پیوند ها و تعامل میان وجوه حیات جمعی تا چه میزان می تواند پر هزینه باشد.
انقلاب دانایی
مومنی با اشاره به انفجار تکنولوژی در عصر حاضر گفت: حضور فناوری در عرصه زندگی اجتماعی منجر شد تا این پدیده به شکل سرمایه اجتماعی مورد توجه قرار گیرد تا پدیده ای به نام انقلاب دانایی شکل گیرد. این پدیده، دانایی را در عصر حاضر وارد چرخه تولید کرد و در این مرحله مسئله ای به نام حق مالکیت مطرح شد.
وی تصریح کرد: در اوایل عصر جدید مالکیت بر ایده ها و دانایی مشخص نشده بود و این نگرانی ایجاد شد تا در حوزه خلق ایده های جدید مشکلی ایجاد شود.
مومنی در خصوص گسترش ارتباطات مطرح کرد: در واقع گسترش ارتباطات که در مقیاس جهانی منجر به ایجاد استحکاک هایی مانند ظهور ریسک ها شد؛ مسئله سرمایه اجتماعی با ضرورت و اهمیت بیشتری مورد توجه قرار گرفت. مفهوم سرمایه اجتماعی در کشورهای درحال توسعه نیز مورد استفاده قرا گرفته است البته در خصوص سطح قابلیت آن نگرانی هایی ابراز کرده اند اما در مجموع از این موضوع استقبال شده است.
این استاد دانشگاه با اشاره به حیات جمعی دوران دفاع مقدس چنین اظهار داشت: به هنگام بررسی حیات جمعی دوران دفاع مقدس بیش از اینکه به بعد اقتصادی آن دوران توجه شود بعد اجتماعی آن مورد توجه است چراکه برخی خاطرات درحافظه تاریخی جامعه به جا مانده است مربوط به این حوزه است و باید دستاوردهای این بعد و چرایی پایداری در حافظه ها مورد بررسی قرار گیرد. این دوره از بسیاری جهات تجربه بسیار ارزنده ای است و برای دستیابی به این تجربه ها هزینه های بسیاری پرداخته شده اما ما حاضر به استفاده از آن نیستیم.
چرایی جنگ
میرطاهر موسوی با بیان اینکه در 8 سال دفاع مقدس انواع گوناگون سرمایه های اجتماعی رونق یافت، عنوان کرد: به رغم اینکه در این دوران شاهد صعود و بهبود نسبی اوضاع از جنبه اجتماعی هستیم اما پس از جنگ به سرعت این روند صعودی متوقف و روند نزولی را پیش گرفت. پیامدهای جنگ را باید در دستگاه سرمایه اجتماعی بررسی کرد و پیامدهای سایسی ، اقتصادی و... نیز باید در همین دستگاه بررسی شود چراکه بریکدیگر موثر هستند.
وی خاطر نشان کرد: مجموعا 10 درصد زندگی بشر در صلح بوده و بیشتر عمر خود را در جنگ سپری کرده است. در مجموع جنگ را می توان تحمیل خواسته های یک گروه بر گروهی دیگر به وسیله ابزارهای گوناگون دانست.
موسوی با اشاره به اینکه جنگ متأثر از نیازهای اجتماعی ادوار گوناگون است، بیان کرد: ادوات و تبعات هر جنگ با توجه به نوع جنگ و دوره آن می تواند متفاوت باشد. جنگ های قرن 19 با جنگ های جهانی اول دوم چه از نظر ادوات و چه از وسعت به هیچ وجه قابل مقایسه نیستند.
وی با استناد بر گفته های ابن خلدون انسان را ذاتا موجودی مدنی دانست و گفت: انسان همواره به دنبال کمال است و این ویژگی منجر به ایجاد تعارض در بشر می شود و این موجود در کنار اینکه خواستار همزیستی و دوستی است دشمنی را به وجود می آورد و به جنگ کشیده می شود.
موسوی با اشاره به گروه دیگری از نظریه پردازان جنگ را چنین توصیف کرد: جنگ وسیله ای برای رفع تنبلی در بشر است؛ انسان ذاتا موجودی تنبل و هرج و مرج طلب است و درگیر شدن در جنگ نیازهای بشر در این حوزه را تأمین می کند.
وی با بیان اینکه دورکن علت جنگ را تقسیم کار و رقابت می دانست، عنوان کرد: بین ملل تعارضاتی ایجاد می شود که به جنگ می انجامد اما مارکس جنگ را در خود جامعه و ناشی از تضاد میان واجدین و فاقدین ابزار تولید می داند؛ از نظر مارکس تنها راه ایجاد صلح، شکل گیری دولتی سوسیالیست است.
این جامعه شناس کارکردهای مثبت جنگ را مطرح کرد: یکی از کارکردهای مثبت جنگ ، وفاق اجتماعی است که در دوران جنگ به وجود می آید و هویت بخشی به خرده نظام های دورن جامعه محسوب می شود و جنگ به آن دامن می زند تا با هم سازگاری لازم را داشته باشند. چندگانگی درونی جامعه را نیز کاهش دهد. به اعتقاد برخی جنگ می تواند نقشی جبران کننده را در برخی کمبودها ایفا کند.
موسوی در ادامه افزود: کارکردهای منفی جنگ نابودی زیربناهای اقتصادی، ازهم پاشیدن روند رشد اقتصادی و اجتماعی، ظهور مسائل و مشکلات وسیع اجتماعی و اقتصادی، آشفتگی های جمعیتی، نزول سطح و کیفیت زندگی به دلیل تبعات جنگ است. جنگ می تواند ساختار و نوع سرمایه گذاری ها و انواع تولید را تحت الشعاع قرار دهد.
پیامدهای جنگ ایران و عراق
وی با اشاره به جنگ ایران و عراق اظهار داشت: این جنگ در سال 1359 با تهاجم عراق شروع شد و تا سال 1367 جریان داشت. جنگ تحمیلی را می توان به 3 دوره تقسیم کرد؛دوره نخست یک ساله است. در این بازه زمانی کشورعراق به ایران حمله و بسیاری از شهرها و روستاها را اشغال کرد. موضع ایران در این دوره کاملا تدافعی است. دوره دوم؛ ایران شروع به حمله کرد که منجر به شکست حصر آبادان شد. عملیات طریق القدس در این دوره تمرینی برای رزمندگان برای عملیاتی وسیع تر به شمار می آمد و در نهایت فتح المبین و آزادی خرمشهر را شاهد هستیم. دوره سوم؛ پس از عملیات آزاد سازی خرمشهر است که از نیمه دو 1361 آغاز می شود و تا 1367 استمرار پیدا می کند. دوره سوم در واقع دوران تهاجمی ایران محسوب می شود که پیروزی های محدودی را دربرمی گیرد و دوره ای فرسایشی است.
موسوی در ادامه افزود: جنگ تا مرز 1200 کیلومتری ایران تخریب های زیادی را به وجود آورد و تا عمق 80 کیلومتر در خاک ایران جلو آمد. 87 شهر در شمار شهرهای جنگ زده هستند. 18 شهر مورد حمله منظم بمباران عراق بودند و 17 استان به صورت مستقیم زیر آتش جنگ قرار گرفتند. حجم خسارت های وارده در سال های 1359 تا 1367 حدود 1هزار میلیارد دلار برآورد می شود.
این کارشناس اجتماعی با استناد بر آمار موجود بیشترین خسارت جنگ را در سال 1365 دانست و گفت: که در این سال عملیات هوایی عراق توسعه پیدا کرد و شهرها بمباران شدد و عملیات های گسترده موشکی وجود داشت.
وی در خصوص ارتباط هزینه های جنگی و درآمد کشور در آن سال ها عنوان کرد: تا سال 1364 هزینه های جنگ 1.3 درآمدهای نفتی بود اما در 65 با کاهش درآمدهای نفتی و افزایش هزینه های جنگ این دو بخش به هم نزدیک شدند تا جایی که در سال 66 به دلیل افزایش جنگ نفتکش ها و افزایش عرضه ارزان نفت توسط عربستان درآمد نفتی قادر به پوشش هزینه های جنگ نبود. در نتیجه در سال 67 که سال پایانی جنگ است برای نخستتین بار هزینه های جنگ از کل درآمد نفتی پیشی گرفت.
موسوی با بیان اینکه در دهه 60 تا70 میلادی تعداد مهاجران ایرانی 18هزار 593 نفر بوده است، اظهار داشت: این تعداد مهاجر بیانگر این است که مردم ایران رغبت چندانی به مهاجرت نداشته اند اما این تعداد در دهه 70 تا 80 کمی افزایش یافته است و نزدیک به 70هزار نفر از ایران به مقاصد آمریکا، کانادا، سوئد و نگلیس مهاجرت کرده اند. در دهه 80- تا 90 این آمار به 200 هزار نفر افزایش می یابد .
این جامعه شناس در خصوص مهاجرت داخلی در طول جنگ مطرح کرد: بیش از 5 میلیون نفر خانه و شغل خود را ازدست دادند و سرگردان شدند. از این تعداد 2.5 میلیون نفر به مناطق غیر جنگی و 2.5 میلیون نفر به سایر مناطق دیگر جنگی نقل مکان کردند. دولت مجبور شد 2.5 میلیون نفر از این افراد را اسکان دهد . نباید از یاد برد که مهاجرتی به این گستردگی شهر مهاجرپذیر را نیزدستخوش تحول شدیدی می کرد که لزوما مثبت نبود و مشکلاتی را در پی داشت.
کاهش شکاف دولت و ملت
موسوی خاطرنشان کرد: در بخش پیامدهای مثبت اجتماعی می توان به تقلیل شکاف تاریخی دولت و ملت اشاره کرد که به صورت نسبی در این دوره ایجاد شد. علائمی از همبستگی اجتماعی، انسجام و همدلی جمعی، حمایت اجتماعی، وحدت ملی ، قومی و مذهبی از جمله پیامدهای مثبت زمان جنگ محسوب می شود و می توان گفت سرمایه اجتماعی از وضعیت خوبی برخوردار بوده است.
وی با اشاره به کاهش تنش ها در دوران جنگ عنوان کرد: در این دوران تعادل نسبی میان گروه های اجتماعی به رغم وجود تنش ها ایجاد شد و تفاهم ملی میان گروه های مختلف اجتماعی قابل قبول تر بود. اتفاق قابل توجهی که در دوران جنگ تحمیلی شاهد آن هستیم این است که شکاف جامعه شهری، روستایی و حاشیه نشینان در این برهه زمانی کاهش یافته است.
این کارشناس در ادامه افزود: در این دوره نهادی مانند بسیج شکل گرفت و جهاد سازندگی که به شکل محدودی حضور داشت قدرت پیدا کرد البته در این مقطع نهادی مردمی به شمار می آمد. در این برهه تقویت باورمدنی جمعی و ظهور ابتکارهایی در حوزه های اجتماعی ، اقتصادی و صنعتی را شاهد هستیم. شبکه های اجتماعی متنوعی ایجاد شد که بسیار وسیع و گسترده فعالیت داشتند خانم های خانه دار، دانشجو و... بسیج می شدند و در جهت حمایت از رزمنده ها تلاش می کردند. مشارکت های مردمی در انواع گوناگون گسترش پیدا کرد. یکی از این مشارکت ها مشارکت جهادی و به معنای حضور در جبهه ها بود و دیگری مشارکت نهادمند و دارای سازمان بود؛ جهاد سازندگی و بسیج در این مشارکت دست داشتند و اجناس بسیاری برای رزمنده ها می فرستاند.
موسوی کشور را در دوران دفاع مقدس دارای عرصه عمومی دانست و تصریح کرد: در دوران جنگ عرصه عمومی ظهور پیدا کرد و به نظر می رسد که افراد از گروه های گوناگون می توانستند کنشگر باشند؛ خانواده های سکولار نیز بودند که اعتقادی به دین و... نداشتند اما در این مشارکت ها حضور پیدا می کردند. در واقع افراد محدودیتی برای حضور در این جمع نداشتند.
وی با استناد بر آماری رسمی در خصوص افرادی که در جنگ مشارکت داشتند، مطرح کرد: طبق آمار 270 هزار نیروی ارتشی، 2میلیون و 130 هزار نفراز سوی بسیج که از این تعداد 550 هزار نقر دانش آموز بودند و 200 هزار نفر هم از سوی سپاه در جنگ حضور فعال داشتند. از این تعداد، حدود 700 هزار جانباز و 42 هزار آزاده داریم؛ اگر در این جنگ بیش از 2 میلیون رزمنده و 700 هزار جانباز داریم با یک محاسبه ساده، عددی نگران کننده را به دست می آوریم که از سویی نشانگر جدیت جنگ و رزمنده های ما و از سوی دیگر نشانگر ضعف در مدیریت جنگ است. این نقدی برای تخریب فرماندهان جنگ نیست بلکه صرفا برای مرور واقعیت ها و کسب تجربه برای کشور است تا از آن تجارب برای کاهش آسیب ها بتوان استفاده کرد.
موسوی خاطر نشان کرد: در آمار شهدا، 217هزار 489 شهید ثبت شده در دوران دفاع مقدس داریم که دو نکته در این آمار حائز اهمیت است؛ یکی به شهدای دانش آموز باز می گردد که میزان این افراد 17 درصد است که خود آماری قابل توجه است و دیگری آمار 53 درصدی افراد شاغل در پست های دولتی است که باید بررسی کرد چه عامل انگیزشی وجود داشته که منجر به مشارکت این افراد شده است.
آسیب های اجتماعی در دوران دفاع مقدس
این کارشناس مسائل اجتماعی با بیان اینکه آسیب ها اجتماعی در دوران جنگ به میزان چشمگیری کاهش یافت، تصریح کرد: در دوران جنگ بر خلاف اکنون اصلا پدیده ای به نام تن فروشی رواج نداشت مگر در محله ای خاص که در تهران تخریب و با این اقدام تن فروشان در سطح شهر بخش شدند؛ آرام آرام حضور محدود تن فروشان را در سطح شهر آشکار شد اما تعداد این اشخاص به قدری اندک بود که اصلا به آن توجه نمی شد.
وی در ادامه افزود: در زمان جنگ کارخانجات یک روز خود را اختصاص به جبهه می دادند و تمام تولیدات آن روز را صرف حمایت از جبهه می کردند و یا کارخانه ای محصولی را تولید می کرد که برای جبهه نیاز باشد. از این روز به عنوان روز مرگ بر آمریکا یاد می کردند. این پدیده جایگاه خود را پیدا کرد و به این نام شناخته می شد و تولیدات آن روز و درآمدش صرف جبهه می شد.
موسوی در خصوص نقش مهم رسانه ملی در زندگی مردم گفت: در این دوره مردم به رسانه ملی اعتماد داشتند و این رسانه دارای یک مقبولیت نسبی بود البته نمی توان گفت عملکرد صدا و سیما در این دوره را مطلوب وایده آل دانست اما این بی اعتمادی که به صورت عام و فراگیر در سطح جامعه موج می زند و منجر شده است تا مردم به شبکه های خارجی روی آورده اند بسیار اندک بود و اگر مردم از شبکه های رادیویی بیگانه استفاده می کردند برای دسترسی زودتر به اخبار جنگ بود.
این کارشناس در رابطه با سایر آسیب های اجتماعی اضافه کرد: مصرف مواد مخدر در سال های 57 تا 61 نسبت به دوران قبل کاهش یافته است و این روند نزولی تا پایان جنگ تحمیلی ادامه یافت اما پس از جنگ و در سال های 67 تا71 این رقم 50 درصد افزایش پیدا کرد. این روند صعودی تا جایی ادامه یافت که در سال 78 رشد چشمگیری در این حوزه مشهود بود. در بحث قتل عمد نیزدر 62- 67 روند کاهشی داشته اما پس از جنگ روند صعودی را پیش گرفت. همه این مشکلات را نمی توان ناشی از سوءمدیریت دانست چراکه خاصیت اتمام جنگ این است که جامعه با خیزش مسائل اجتماعی و اقتصادی درگیر می شود و باید دولت های پس از جنگ آن را به بهترین شکل ممکن مدیریت کنند.
وی در خصوص طلاق در دوران دفاع مقدس عنوان کرد: این پدیده اجتماعی از سال های 57 تا 60 دارای روندی کاهشی است اما در سال های 61 تا 65 این آمار افزایش می یابد این در حالی است که انتظار می رود در سال های جنگ شاهد افزایش ازدواج باشیم. طلاق در سال های 66 تا 72 مجددا کاهش می یابد اما از سال 72 به بعد، روند صعودی همچنان ادامه دارد تا جایی که امروزه در شرایطی بحرانی به سر می برد.
موسوی با بیان اینکه از سال 70 آمار خودکشی رشد چشمگیری داشته است، اظهار داشت: ما نمی توانیم بگوییم که پیامدهای جنگ به پایان رسیده است پدیده های اجتماعی از لحظه ای که ظهور می کنند پیامد اجتماعی دارند و باید از همان لحظه ظهور مورد آسیب شناسی قرار گیرند لذا تبعات و پیامدهای یک آسیب اجتماعی می توانند در دهه های بعد خود را نشان دهند. به عنوا ن مثال؛ انفجار جمعیتی که در دهه 60 رخ داد و مشکلاتی که به دنبال داشت؛ این مشکلات حل نشده باقی ماندند و با گذر زمان به همراه متولدین دهه 60 رو به جلو در حال حرکت هستند.
وی تصریح کرد: در دهه 60 ایران مشکل شیر خشک داشت و در پی آن پدیده قاچاق شیرخشک به وجود آمد. سپس با بزرگ شدن بچه های دهه 60 بحران کشور آموزش و پرورش مسئله روز شد. با گذر زمان کمبود مقاطع دبستان، راهنمایی و دبیرستان از جمله مشکلات کشور شدند. اکنون نیز این مسئله در بیکاری نمود پیدا کرده است. مشکلات این نسل به میانسالی نیز کشیده خواهد شد. در واقع جنگ حداقل یک نسل را تحت تاثیر پیامدهای خود قرار می دهد و ما باید به یاد داشته باشیم که اگر خطایی در برنامه ریزی و مدیریت جمعیت انجام دهیم حداقل گریبان یک نسل را خواهد گرفت.
فرشاد مومنی در پایان این جلسه با تأکید بر اهمیت دوران دفاع مقدس بیان کرد: آنچه عمدتا در این جلسات ارائه شد تنها توصیف بود و به دلایل گوناگونی پس از 1368 تمایلی در خصوص نادیده گرفتن این دوره وجود دارد. در این دوره 8 ساله با پدیده هایی استثنایی در تاریخ ایران رو به رو هستیم. ما حسرت دوران جنگ را نمی خوریم حتی انسانی نیمه خردورز هم چنین آرزویی ندارد. این جنگ برای ما تنها از جهت اینکه دفاع از کشور بوده جنبه مقدس گونه پیدا کرده است. جنگ تحمیلی در 400 سال اخیر ایران یکی از طولانی ترین جنگ ها است اما یک وجب از خاک کشور تصرف نشده و دستآوردهای شایان توجهی در حوزه های گوناگون داشته است که نمی توان از کنار آن ها به سادگی عبور کرد.
منبع: روزنامه عصر اقتصاد